Jedną z teorii powstawania mechanizmu uzależnienia od komputera i internetu jest koncepcja behawioralno – poznawcza, która mówi, że mechanizm uzależnienia uwarunkowany jest instrumentalnie, czyli zachowanie jest tu nabyte, wyuczone i podtrzymywane, poprzez wzmocnienia pozytywne takie jak psychiczne rozluźnienie czy euforię.

Według M. D. Griffiths kryteria kliniczne mówiące o tym, że zachowanie ma charakter uzależnienia, są następujące:

• Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania – dane zachowanie to motyw przewodni w życiu osoby uzależnionej, który przejął kontrolę nad zachowaniem tej osoby, jej uczuciami i myśleniem.
• Zauważalna jest zmiana nastroju – często postrzegana jako ucieczka lub odseparowanie się od otaczającego świata bądź sposób, w jaki radzi sobie dana osoba z emocjami.
• Obserwuje się tolerancję dawkowania – z upływem czasu, w celu osiągnięcia tych samych rezultatów emocjonalnych, potrzebna „ilość” danego zachowania jest coraz większa.
• Widoczne są objawy odstawienia – zjawisko nagłego ograniczenia lub przerwania korzystania z internetu powoduje nieprzyjemne odczucia, a nawet fizjologiczne objawy.
• Pojawia się konflikt – który może wystąpić między osobą uzależnioną a jej najbliższym otoczeniem bądź można zaobserwować także wewnętrzny dyskomfort, przy którym osoba uzależniona może tracić poczucie kontroli nad samym sobą.
• Nawrót – pomimo upływu wielu lat abstynencji i kontroli, istnieje tendencja do powracania w kierunku negatywnych wzorców zachowania.

Według klasyfikacji DSM IV Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego omawiane uzależnienie może być rozpatrywane, jeżeli w ciągu 12 miesięcy równocześnie występują przynajmniej trzy objawy:

1. Tolerancja mogąca się ujawnić w dwojaki sposób:
2. Poprzez zwiększenie czasu korzystania z internetu dla uzyskania tej samej satysfakcji.
3. Wyraźny spadek satysfakcji przy korzystaniu z internetu przez taki sam odcinek czasowy.
4. Zespół abstynencyjny:
5. Objawy typowe dla zespołu abstynenckiego:
6. Próby zaprzestania lub zredukowania czasu, podczas którego korzysta się z internetu, są nieudane.
7. Minimum dwa z wymienionych kryteriów, które pojawiają się w ciągu kilku dni do miesiąca od zaprzestania bądź zredukowania czasu korzystania z internetu:
8. pobudzenie psychoruchowe,
9. lęk,
10. obsesyjne myślenie o tym, co dzieje się w internecie,
11. fantazje i marzenia senne o internecie,
12. dowolne bądź mimowolne naśladowanie ruchów palców na klawiaturze.
13. Wymienione objawy powodują zaburzenia w funkcjonowaniu w ważnych sferach życia: zawodowym, społecznym i innych.

• Częstotliwość i czas korzystania z internetu są większe od zamierzonych.

1. Uporczywe pragnienie zaprzestania bądź ograniczenia korzystania z internetu.
2. Większość zajęć koncentrowana jest na czynnościach związanych z internetem przejawiających się np. w kupowaniu książek o sieci, porządkowaniu plików, ściąganiu nowych plików, poznawaniu nowych wyszukiwarek.
3. Pojawia się ograniczenie bądź rezygnacja z czynności i zainteresowań ze sfery społecznej, zawodowej czy rekreacyjnej, które istniały przed uzależnieniem na rzecz korzystania z internetu.

• Pomimo świadomości szkodliwości następstw fizycznych, społecznych bądź psychologicznych przejawiających się np. w ograniczeniu snu, spóźnianiu się, problemach rodzinnych, zaniedbywaniu obowiązków czy w rezygnacji z innych form aktywności, korzystanie z internetu pogłębia się.

Inną klasyfikację podaje natomiast K.S. Young, która opracowała test diagnostyczny. Przeprowadzenie testu umożliwia stwierdzenie możliwości występowania uzależnienia. Pięć pozytywnych odpowiedzi na pytania zamieszczone poniżej daje wynik pozytywny:

• Czy czujesz się zaabsorbowany internetem do tego stopnia, że ciągle rozmyślasz o odbytych sesjach internetowych i/lub nie możesz doczekać się kolejnych sesji?
• Czy odczuwasz potrzebę zwiększenia ilości czasu spędzanego w internecie, aby uzyskać większe zadowolenie (mieć większą satysfakcję)?
• Czy podejmowałeś wielokrotnie nieudane próby kontrolowania, ograniczenia lub zaprzestania korzystania z internetu?
• Czy odczuwałeś wewnętrzny niepokój, miałeś nastrój depresyjny albo byłeś rozdrażniony wówczas, kiedy próbowałeś ograniczać lub przerwać korzystanie z internetu?
• Czy zdarza Ci się spędzać w internecie więcej czasu, niż pierwotnie zaplanowałeś?
• Czy kiedykolwiek ryzykowałeś utratę bliskiej osoby, ważnych relacji z innymi ludźmi, pracy, nauki albo kariery zawodowej w związku ze spędzaniem zbyt dużej ilości czasu w internecie?
• Czy kiedykolwiek skłamałeś swoim bliskim, terapeutom albo komuś innemu w celu ukrycia własnego nadmiernego zainteresowania internetem?
• Czy używasz internetu w celu ucieczki od problemów albo w celu uniknięcia nieprzyjemnych uczuć (np. poczucia bezradności, poczucia winy, niepokoju lub depresji)?.

Warto mieć na uwadze, że powyższy test  został napisany w połowie lat 90 ubiegłego stulecia i zawiera pytania jednoznaczne bardzo uogólnione.

Działanie mechanizmów uzależnienia od internetu czy komputera jest podobne, jak w przypadku innych mechanizmów uzależnień od alkoholu, narkotyków bądź hazardu. Najpierw pojawia się zainteresowanie i chęć spróbowania nowych rzeczy, potem korzystanie z internetu powoli zastępuje inne aktywności i prowadzi do utraty łączności ze światem rzeczywistym. Powstaje trudność w ocenieniu, co jest rzeczywiste, a co nie. Świat wirtualny zaczyna bardziej cieszyć i przynosi więcej satysfakcji, niż realny.

Korzystanie z internetu w sytuacji występowania problemów, z którymi osoba nie jest w stanie sobie poradzić, może wywołać chwilową ulgę i zapomnienie. Jednak powtarzanie takiego sposobu radzenia sobie w trudnej sytuacji utrwala go i przeradza się w nawyk. Nałóg korzystania z internetu przynosi nie tylko wyniszczenie fizyczne, ale także psychiczne.

Według K.S. Young istnieje kilka podtypów uzależnienia od internetu:

• uzależnienie od sieci internetowej, które polega na przymusowym byciu online. Osoba taka jest non stop zalogowana do sieci i sprawdza, co się tam dzieje;
• przeciążenie informacyjne – to przymus pobierania informacji, może przejawiać się choćby w braniu udziału w wielu listach dyskusyjnych ;
• socjomanię internetową – to uzależnienie od internetowych kontaktów społecznych, które polega na nawiązywaniu kontaktów społecznych tylko poprzez sieć. Relacja z osobami ze świata rzeczywistego zostaje zaburzona, a osoba wolny czas przeznacza na rozmowy z osobami przez internet. U tych osób może pojawić się problem z odczytywaniem informacji na płaszczyźnie niewerbalnej;
• erotomanię internetową – polega ona na oglądaniu filmów lub zdjęć pornograficznych bądź braniu udziału w czatach, które mają erotyczny charakter;
• uzależnienie od komputera – przejawia się przymusem spędzania czasu przy komputerze. Nie ma tu znaczenia, jakie czynności są wykonywane na komputerze. Istotne jest natomiast, by komputer był włączony, a osoba była przy nim.

K.S. Young wyróżniła trzy fazy, które przeżywają osoby na drodze prowadzącej do uzależnienia od internetu:

• Faza 1 – zaangażowania – w tej fazie osoba poznaje możliwości internetu. Ważną rolę spełniają tu uczucia związane z poznawaniem internetowego świata, takie jak zainteresowanie, oczekiwanie, zafascynowanie i przypływ sił. Osamotnienie i znudzenie zanika w związku z nowymi kontaktami, które powstały w internecie. Często w początkowej fazie odczuwana jest euforia, potem z upływem czasu – spokój.
• Faza 2 – zastępowania – w tej fazie silne odczucia są zastępowane redukcją dyskomfortu. Potrzeba zachowania poczucia równowagi życiowej powoduje kontynuowanie kontaktów zawartych w sieci. W czasie spotkań z rzeczywistymi znajomymi umysł takiej osoby jest często zajęty myślami o internecie. Następuje częściowa rezygnacja z istotnych do tej pory osób i rzeczy ze świata rzeczywistego.
• Faza 3 – ucieczki – w tej fazie uzależnienie pogłębia się. Czas spędzany w internecie jest coraz dłuższy. Internet jest tu formą ucieczki od codziennych problemów. Po wyjściu z sieci następuje jednak powrót problemów, pogłębia się obniżony nastrój, samotność.

Najbardziej uzależniającym formami korzystania z internetu są te, dotyczące kontaktów interpersonalnych. Osoba uzależniona woli kontakt wirtualny w sieci, niż rzeczywisty z bliskimi osobami.

Przyczyn powstawania uzależnienia jest wiele. Jedne osoby są bardziej na nie podatne, inne mniej. Przyczyny uzależnienia mogą być zewnętrzne i wewnętrzne.

Do przyczyn wewnętrznych możemy zaliczyć problemy dzieci i młodzieży z własną osobowością. Sprzyjające uzależnieniu są:

• niska samoocena;
• brak dojrzałości emocjonalnej, uczuciowa labilność, przewaga negatywnych emocji,
• nieumiejętność radzenia sobie ze stresem i z cierpieniem,
• negatywny obraz samego siebie,
• trudność nawiązywania kontaktów interpersonalnych.

Do przyczyn zewnętrznych możemy zaliczyć wpływy ze środowiska rodzinnego, szkolnego i rówieśniczego.

Czynniki ze strony środowiska rodzinnego mogące stanowić podłoże uzależnienia przejawiają się m. in. w:

• braku więzi emocjonalnych,
• braku kontroli ze strony rodziców lub opiekunów,
• częstych awanturach i złej atmosferze w domu,
• źle zaplanowanym czasie wolnym,
• braku poczucia bezpieczeństwa,
• niskiej samoocenie pogłębianej przez rodziców.

Czynniki ze strony środowiska szkolnego mogące stanowić podłoże uzależnienia przejawiają się m. in. w:

• upadku autorytetów moralnych,
• nadmiernym obciążeniu lekcjami,
• słabą więzią ze szkołą,
• braku nauczycieli szczególnie obdarzonych powołaniem,
• braku w programach nauczania treści uwzględniających problematykę uzależnień od internetu.

Czynniki ze strony środowiska rówieśniczego mogące stanowić podłoże uzależnienia przejawiające się m.in. w:

• nieprawidłowych relacjach pomiędzy rówieśnikami,
• niepewności własnej atrakcyjności,
• trudnościach z określeniem swojego miejsca w środowisku rówieśniczym,
• nieumiejętności komunikowania się, także z płcią przeciwną.

Wyżej wymienione trudności mogą doprowadzić do ucieczki w wirtualny świat, w którym wszystko wydaje się być prostym i przyjemnym.

Mam nadzieję, że teraz będzie już jasne skąd się biorą uzależnienia od komputera i internetu.

Na podstawie: Andrzejewska A., Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne. Difin, Warszawa 2014.

Dominika Tkaczuk – psycholog